Prof. Dr. Semih Çağlar - Ar. Gör. Zeynep Ağca
KSÜ Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü,
Kahramanmaraş
|
|
Badem çiçekleri (Van Gogh) |
|
|
Bu dökümanın tüm yayın hakları KSÜ Ziraat Fakültesine
aittir. Kaynak gösterilmeden yayınlanamaz ve
kullanılamaz (2006).
|
1.GİRİŞ |
Türkiye’de badem yetiştiriciliğine olan ilginin son
yıllarda giderek arttığı dikkat çekmektedir. Badem
üretimiyle sadece meyve yetiştiricileri değil, yatırım
danışmanları, doktorlar, bilgisayar uzmanları,
fabrikatörler vb. tarım dışı sektörlerde görev yapanlar
da ilgilenmektedir. Bunda, ülkemizde sevilerek tüketilen
bademin oldukça yüksek fiyatla satılmasının büyük etkisi
vardır. Bir çok kişi badem ağacının öteki meyve
türlerine göre çok daha kolay yetiştiğini düşünmekte ve
meyvesinin bu kadar pahalı olmasını hayretle
karşılamaktadır. Bu yüzden günümüzde badem bahçesi
tesisi kazançlı bir yatırım olarak görülmeye
başlanmıştır.
|
|
|
|
|
Kaliteli çeşitlerin
yetiştirildiği verimli bir badem bahçesinin
ilkbahardaki görünümü.
|
Mevsim içinde gelişmekte
olan badem meyvelerinin yakından görünümü. Bu
dönemde yeşil kabuklu meyvelerin sağlıklı bir
şekilde büyümesi için sulama, bitki besleme ve
ilaçlama gibi kültürel uygulamaların yapılması
gerekir.
|
Badem meyvelerinin dış
yeşil kabukları çatlayıp sert kabuklu meyveler
görüldüğü zaman hasat yapılır. Hasat edilen
bademlerin dış yeşil kabuğu ayrılır
(kavlatılır) ve sert kabuklu meyveler kurutulur
|
Sert kabuklu meyveler
kırılarak yenilen iç badem ürünü elde edilir
(solda). Sağda ise ince dış kabuğu da soyulmuş
olan iç bademler görülmektedir.
|
|
Ülkemizde yılda yaklaşık 40.000 ton
sert kabuklu badem üretilmektedir. Yerli bademlerimizin
iç randımanı % 18- 20 dolayında olduğuna göre, en iyimser
tahminle yılda 8.000 ton kadar iç badem elde
edilmektedir. Ancak, mevcut badem bahçelerinin hemen hepsi
tohumdan yetişmiş ağaçlardan oluştuğundan, iç bademlerin
kalitesi düşük olup, iç pazarın isteklerini bile
karşılayamamaktadır. Nitekim, Türkiye son yıllarda 2.000 ton
dolayında iç badem ithal etmeye başlamıştır.
Ülkemizde satılan ithal bademler irilik,
tat ve görünüm gibi çeşitli kalite özellikleri açısından
tüketicilerin beğenisini kazanmış olup, yerli bademlere göre
yaklaşık iki kat daha fazla fiyatla alıcı bulmaktadır. Bu
yüzden yeni kurulacak olan modern badem bahçeleri hem
ülkemizdeki yetersiz olan kaliteli iç badem üretiminin
artmasına hem de dünya piyasalarına pazarlanabilir nitelikte
iç badem sunulmasına yol açabilir.
Bu teknik not meyve yetiştiricilerini
olduğu kadar, tarım dışı sektörlerden badem üretimine ilgi
duyanları da aydınlatmak amacıyla hazırlanmıştır. Bu
dokümandaki resimleri incelemeniz ve alt yazıları okumanız
bademle ilgili daha ayrıntılı bilgiye sahip olmanız
açısından yararlı olacaktır. |
|
|
|
Çok verimli bir
badem çeşidinin ilkbaharda açmakta olan çiçek
tomurcuklarının yakından görünümü. Çiçek
tomurcuklarının dal boyunca sıralanışına dikkat
ediniz.
|
Verimli badem çeşitleri
tacın iç kısmında ve hatta ana dalların üzerinde
de meyve tutar. Bu yüzden büyük ağaçlarda zaman
zaman dallar seyreltilerek tacın içine ışık
girmesi sağlanır.
|
Damla sulama ile sulanan
10 yaşındaki bir badem ağacının görünümü.
Şekildeki ağaçtan 5 kg iç badem alınmıştır (Ferragnes
çeşidi). Bu bahçedeki ağaçlar 5 metre aralıkla
dikilmiştir. Verimli topraklar ve kuvvetli
gelişen çeşitler badem ağaçlarının daha büyük
taç yapmasına yol açar; bu takdirde ağaçların
dikim mesafesi en az 6 metre olmalıdır .
|
|
BAŞA DÖN
2.BADEM BAHÇESİ İÇİN YER SEÇİMİ |
Ülkemizin hemen her yerinde badem
ağaçlarına rastlanır. Dağlarda ve yol kenarlarında
kendiliğinden yetişen ya da bağ-bahçelerin çevresinde sınır
ağacı olarak hiçbir bakım işlemi yapılmadan büyüyen badem
ağaçlarını her zaman görmek mümkündür. Badem ağacının
doğada kolayca büyüyebilir olması, ne yazık ki, ülkemizde
yanlış bir kanının yerleşmesine yol açmıştır: badem
ağacı kıraç topraklarda yetişir ve su istemez !
Bu çok yaygın kanı nedeniyle ticari
olarak badem yetiştirmek isteyenler çoğunlukla bahçe yeri
olarak verimli olmayan, kenarda kalmış kıraç arazileri
düşünmektedir. Bazıları tarla tarımı yaptıkları susuz
arazilerden daha iyi gelir sağlamak için, bazıları da az
verimli olduğundan yıllarca boş duran arazilerini
ağaçlandırmak amacıyla badem fidanı dikmek istemektedir.
Kimileri de araziye badem tohumu ekip, yerinde aşılayarak
bahçe kurmanın daha iyi sonuç vereceğine inanmaktadır.
Fakat, bu şekilde yapılacak bahçe tesisleri modern anlamda
badem yetiştiriciliğine ve rekabete açık iç badem üretimine
pek uygun değildir.
Bol miktarda ve pazarlanabilir kalitede
iç badem elde edebilmek için badem bahçeleri 2 metre kadar
toprak derinliği olan arazilere kurulmalıdır. Bahçe toprağı
geçirgen yapıda ve verimli olmalıdır. Bahçe toprağı ne kadar
iyi özelliğe sahip olursa, elde edilen ürünün miktarı ve
kalitesi de o kadar artar. Ayrıca, verimli topraklarda
büyüyen ağaçlar uzun yıllar daha sorunsuz bir şekilde meyve
verir. Badem ağaçları kurak ve fakir topraklarda öteki meyve
türlerine göre daha iyi büyüyebilirse de meyveye geç yatar,
az ürün verir ve iç bademleri de istenilen kalitede olmaz.
Badem ağacı yaygın kanının aksine suyu
çok sever. Badem yetiştiriciliğinde birim alandan alınan
meyve miktarı ile sulama uygulaması arasında olumlu ilişki
bulunduğunu gösteren çok sayıda bilimsel araştırma sonucu ve
deneyim bulunmaktadır. Bu nedenle, ticari badem
yetiştiriciliği yapan öteki ülkelerde olduğu gibi, ülkemizde
de bol ve kaliteli ürün elde etmek için badem bahçeleri
sulama olanağı bulunan arazilere kurulmalıdır. Sulanmayan
badem bahçelerinin tatminkar bir kazanç getirmesi pek
beklenmemelidir.
Günümüzde meyve yetiştiriciliğinde
rekabete açık üretim yapmak ön plandadır. Bir başka deyişle,
artık meyve bahçelerinden erken yaştan itibaren bol miktarda
ve yüksek kaliteli ürün elde edilmesi amaçlanmaktadır. Bunu
sağlayabilmek için badem bahçeleri verimli ve sulanabilen
arazilere kurulmalıdır. |
|
|
|
Badem sulaması için tekniğine uygun olarak
hazırlanmış bir su havuzunun görünümü. Bu
havuzda depolanan su büyük bir badem
bahçesindeki damla sulama sistemi için
kullanılmaktadır. Damla sulama sistemi hem
kullanılan sudan hem de sulama işçiliğinden
büyük ölçüde tasarruf sağlar.
|
Badem bahçelerine kurulan damla sulama
sistemleriyle suda eriyebilen gübreler de
verilebilir. Böylece fidanların daha hızlı ve
sağlıklı bir şekilde büyümesi sağlanır.
|
Damla sulama ile sulanan 4 yaşındaki bir badem
ağacının taç büyümesi (Masbovera çeşidi). Bu
bahçenin toprak derinliği 3 metredir. Sulanan
badem ağaçları daha erken yaşta ekonomik anlamda
meyve verir.
|
|
BAŞA DÖN
3.BADEM TARIMINA UYGUN İKLİM KOŞULLARI
|
Bilindiği üzere, badem ağaçları kış
sonlarına doğru havalar biraz ısınınca hemen çiçek açar.
Fakat ülkemizde özellikle karasal iklime sahip yerlerde bu
dönemdeki havalar kararsızdır; hava sıcaklığı aniden donma
derecesine düştüğü takdirde yeni açmış olan badem çiçekleri
soğuktan zarar görür. Bir başka deyişle, kış sonundaki ılık
havalar bademi aldatır ! Bu yüzden belirli
yörelerdeki badem ağaçlarından ancak 3-5 yılda bir ürün
alınabilir ve belki de, bu nedenle ülkemizde bademe
güvenilmez bir meyve türü gözü ile bakıla gelmiştir.
Halbuki, uygun iklimin seçilmesi ve geç çiçek
açan çeşitlerin yetiştirilmesiyle badem tarımı başarılı
bir şekilde yapılabilmektedir. ABD’de iklimi uygun
bölgelerde bahçeler kurularak ve gerektiğinde dona karşı
önlemler alınarak, Avrupa’da ise özellikle geç çiçeklenen
çeşitler dikilerek her yıl oldukça kararlı bir şekilde ürün
alınmaktadır.
Ülkemizin iklim koşulları coğrafik bölgelere göre büyük
farklılık gösterir. Bu nedenle bahçe kurulacak yerin iklim
koşullarının badem yetiştiriciliğine uygun olup olmadığının
çok iyi bir şekilde incelenmesi gerekir. Aslında, badem bir
sıcak ılıman iklim meyvesidir. Ülkemizde de geleneksel badem
yetiştiriciliği Ege ve Akdeniz Bölgesinin erken ilkbaharda
don riski az olan, sıcak yerlerinde yapılmaktadır. Karasal
iklime sahip olan İç Anadolu Bölgesinin bir çok yerinde
erken ilkbahardaki hava sıcaklıkları kararsız olduğundan
badem çiçekleri çoğu yıllar donlardan zarar görür (aldanır).
Geç çiçeklenen badem çeşitleri, herhangi bir yörede
kendiliğinden yetişen badem ağaçlarından 10-14 gün daha geç
çiçek açar. Geç çiçeklenen çeşitler özellikle kışları ılıman
geçen yerlerde ilkbahar donlarından korunmak için çok
avantajlıdır. Buna karşın, karasal iklime sahip olan
yerlerde geç çiçeklenen çeşitlerin yetiştirilmesi de
donlardan korunmak için yeterli olmayabilir. |
|
|
Soldaki 'Ferragnes' ağacı,
sağdaki 'Nonpareil' ağacından 12 gün sonra tam
çiçeklenme aşamasına ulaşmıştır. Badem ağaçlarının
erken donlardan zarar görmemesi için geç çiçeklenen
çeşitler daha avantajlıdır. Geç çiçek açan
çeşitlerin çiçeklenme süresi de uzundur. Bu durum
badem ağaçlarının daha iyi tozlanmasına yol açar. |
Geç çiçeklenen bazı çeşitler bol miktarda çiçek
tomurcuğu oluşturur. Yukarıdaki şekilde, yurt
dışında ıslah edilmiş olan ve ticari badem
çeşitleri arasında en geç çiçek açan Felisia
çeşidinin çiçek tomurcukları görülmektedir.
Meyve kalitesi de iyi olan bu çeşit
patentlidir.
|
Ülkemizde iklim, arazi büyüklüğü ve sulama olanakları
açısından Güneydoğu Anadolu Bölgesinin bazı illeri badem
yetiştiriciliği için büyük bir potansiyele sahip
gözükmektedir.
|
|
|
Şanlıurfa'da 2005 yılında
kurulmuş olan genç bir badem bahçesinin görünümü.
Yeni kurulan bahçelerde ilk 4 yıl süresince
yapılması gereken fidan terbiyesine (şekil
budamasına) gereken önem verilmelidir. Zira, genç
fidanların doğru bir şekilde terbiye edilmesi
ağaçların verimini büyük ölçüde etkiler. |
Güneydoğu Anadolu’da kurulan ticari badem
bahçeleri meyve vermeye başlamıştır. Ancak,
bölgedeki bazı bahçelere dikilen kalitesiz
fidanlar tutmamış ya da gelişmemiştir. Bu
nedenle rasgele fidan satın alınmamalıdır.
|
Modern bir badem bahçesi kurmuş olan Mahmut
Bucak (Bozova), Ferragnes çeşidine tozlayıcı
olarak Ferraduel çeşidini dikmiştir. Bu bilinçli
yetiştirici badem bahçesini yer altından
döşenen bir sistemle sulamaktadır.
|
Ticari badem bahçesi kurulması düşünülen
bölgenin geçen 10 yıl süresince görülen ilkbahar don
tarihleri ve donların görülme sıklığı ciddi bir şekilde etüt
edilmelidir. Bunun için en yakın meteoroloji istasyonundan
bilgiler alınmalı, yöredeki tarım kuruluşları ile ziraat
fakültelerine danışılmalı, eğer varsa, o yörede uzun
yıllardır meyve yetiştiren bilinçli kişilerin görüşlerine
başvurulmalıdır. Eğer ilkbahar erken donlarının önemli sorun
yaratacağı kanısına varılırsa, badem yetiştiriciliğinde
ısrar edilmemelidir. Badem ağaçlarını ilkbahar donlarından
korumak için bahçeleri ısıtma, havayı karıştırma ya da su
püskürtme gibi çeşitli önlemler bulunmakla birlikte, bunları
uygulamak güç ve pahalı olabilir. En iyisi, ilkbaharda don
riski hiç olmayan veya çok az olan yerlerde geç çiçeklenen
badem çeşitleriyle bahçe kurmaktır. |
|
Modern
badem yetiştiriciliğinde seçilecek çeşitlerin
- geç çiçek açması
- kendiyle uyuşur olması (tozlayıcı çeşit
gerektirmemesi)
- çift meyve oranının % 5’in altında olması ya da
hiç olmaması
- bol ürün vermesi ve iç bademinin kaliteli olması
- önemli badem hastalıklarına karşı dayanıklı olması
gibi bazı özelliklere sahip olması istenir. |
|
Yukarıdaki özelliklerin hepsini bir arada taşıyan
mükemmel çeşit henüz bulunamamıştır. Bununla birlikte
söz konusu özelliklerden bazılarına sahip olan çeşitler
günümüzde ticari olarak başarılı bir şekilde
yetiştirilmektedir.
Tarım ve Köyişleri Bakanlığının “meyve çeşit tescil
listesinde” ülkemizde ıslah edilmiş olan badem çeşitleri ile
bazı yabancı çeşitler yer almaktadır. Bahçelere dikilecek
fidanlar mutlaka “sertifikalı” olmalıdır.
Fidanların istenilen çeşitlerden olması (ismine doğru
olması) için rasgele değil, bilinen kuruluşlardan ve
güvenilir fidancılardan satın alınmasına dikkat edilmelidir.
Tarım Kuruluşlarınca verilen fidan desteğinden
yararlanabilmek için satın alınacak fidanların ülkemizde
tescilli çeşitlerden ve sertifikalı olması koşulu vardır.
Badem çeşidi için önceden yapılmış bir tercih yoksa,
mutlaka bahçe kurulacak yere en yakın tarım kuruluşunun veya
ziraat fakültesinin ya da meyvecilik uzmanlarının görüşü
alınmalıdır. Zira, ülkemizdeki iklim ve toprak koşulları
bölgelere göre büyük farklılık gösterdiğinden üretim
yapılacak bölgeye uygun çeşitlerin seçilmesi ve
yetiştirilmesi büyük öneme sahiptir.
Tarım ve Köyişleri
Bakanlığının tescil listesinde yer alan badem
çeşitleri |
Yerli
çeşitler: Dokuzoğuz-I (104-1),
Dokuzoğuz-II (120-1), Gülcan I (101-23), Gülcan
II (300-1), 48-2, 48-3, 48-4, 48-5, 101-9,
101-13, 106-1. |
Yabancı
çeşitler: Ferragnes, Ferraduel,,
Ferrastar, Nonpareil, Texas, Drake, Ne Plus
Ultra, Peerless, Marcona, Tuono. |
Son yıllarda, yukarıdaki tescil listesinin içinde
bulunmayan bazı badem çeşitlerinin fidanları da ithal
edilmeye başlanmıştır. Ancak, ithal çeşitlerin ülkemizdeki
performansları hakkında yeterli araştırma ve deneyim
bulunmamaktadır. Bazı ziraat fakülteleri ve tarımsal
araştırma kuruluşları Anadolu'nun değişik iklim ve toprak
koşullarında söz konusu badem çeşitlerini denemeye
almışlardır. Gelecek yıllarda bu çeşitlerin ülkemiz
koşullarına uygunluğu (adaptasyonu) hakkında bilimsel
bulgular yayınlanacaktır.
Badem ağaçları ilkbaharda erkenden uyandığı için
çiçekleri donlardan zarar görebilir ve ayrıca karşılıklı
tozlanma sorunları nedeniyle az meyve tutabilir. Bu bakımdan
yetiştirilecek badem çeşitlerinin özellikle “geç çiçeklenme”
ve “kendine verimlilik” özelliklerini taşıması çok istenir.
Kendine verimli badem çeşitlerinin ağaç başına ya da dekara
veriminin daha yüksek olduğu da bildirilmektedir. Geç
çiçeklenen bazı badem çeşitleri ülkemizde tescilli olup
bunların fidanları sertifikalı olarak üretilmektedir; fakat
hem geç çiçeklenen hem de kendine verimli olan çeşitler
henüz ülkemizde tescilli değildir. Bu iki özelliği taşıyan
çeşitler yurt dışında patentli olduğundan yerli fidanlıklar
bunları sertifikalı olarak üretememektedir. Bu çeşitlerin de
Tarım ve Köyişleri Bakanlığının tescil listesine alınması
halinde ülkemizde badem üretimi daha kolay gelişebilecektir.
Mevcut durumda, ülkemizde tescilli olan geç çiçeklenen badem
çeşitleriyle karşılıklı tozlanmaya da önem verilerek çok
verimli ticari bahçeler kurulmaya başlanmıştır.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Bazı ticari badem çeşitlerinin sert kabuklu
meyvelerinin (üstteki sıra) ve iç bademlerinin
(alttaki sıra) görünümü. Satın alacağınız
fidanların çeşitleri mutlaka "ismine doğru"
olmalıdır. Bahçeye dikilen fidanların hepsi
tutmayabilir. Ancak dikilen fidanların normalden
daha fazlasının tutmaması durumunda (% 5'den
daha fazla) yitirilen fidanların ertesi dikim
sezonunda "bedelsiz olarak" yenilenmesi için
fidancılardan yazılı bir garanti istemek
akıllıca bir davranış olur .
|
|
Badem çiçeklerinin tozlanmasını bal arıları
sağlar. Arılar çiçek tozlarını çiçekten çiçeğe ve ağaçtan
ağaca taşıyarak meyvelerin oluşması için gerekli olan
döllenmeyi gerçekleştirir. Bu yüzden badem bahçeleri ister
kendine verimli ister karşılıklı tozlanma gerektiren
çeşitlerden kurulu olsun, iyi bir verim elde etmek için
yeterli sayıda arı kovanı bulundurulması gerekir.
tozlanma ile ilgili ayrıntılı bilgi almak için buraya
tıklayınız |
|
|
|
Badem ağaçlarının Bor kapsamı çiçeklerin meyve
tutma oranını etkilemektedir. Ülkemizde yapılan
bir araştırma sonucuna göre, sonbaharda hasattan
sonra badem ağaçlarına 250 ppm Bor
püskürtülmesiyle, ilkbaharda açan çiçeklerin
meyve tutma oranı % 10 artmıştır
|
Sulu koşullarda yetişen dört yaşındaki bir
badem ağacının çiçek dönemindeki görünümü (Ferraduel
çeşidi). Badem ağaçlarında ne kadar çok çiçek
tozlanırsa o kadar çok meyve elde edilir. İyi
bir verim için açan çiçeklerin % 30'nun meyve
tutması istenir.
|
Arılar badem çiçeklerinin sağlar. Çiçek tozları
arıların vücuduna yapışır ve arılar çiçeğin
içinde bal özü almak için uğraşırken çiçek
tozları da dişi organla temas eder. Böylece
meyve oluşması için zorunlu olan "tozlanma" ve
arkasından da "döllenme" olayı gerçekleşir.
Ticari badem bahçelerinde iyi bir tozlanma
sağlanarak yeterli düzeyde meyve tutumu elde
edebilmek için 4 dekara en az 1 adet arı kovanı
yerleştirilmelidir.
|
|
|
|
Şeftali x badem melezi olan GF 677 anacı badem
ağaçlarının daha iyi gelişmesine yol açar.
Yukarıdaki şekilde solda badem anacına aşılı,
sağda ise GF 677 anacına aşılı 3 yaşlı ağaçlar
bir arada görülmektedir. Aynı yaşta olan bu
ağaçlar (Ferraduel çeşidi) arasındaki gelişme
farkı çok belirgindir
|
GF 677 anacı badem ağaçlarını daha erken yaşta
meyveye yatırır. Şekildeki genç badem ağacının
alt dallarında meyve oluşumuna dikkat ediniz.
Badem fidanlarını terbiye ederken ana dalların
seçimine büyük önem vermek gerekir
|
|
BAŞA DÖN
5.BADEMİN TEMEL YETİŞTİRİCİLİK İSTEKLERİ
|
Badem genellikle kanaatkar bir bitki
olarak kabul edilir ve az bir bakım ile yetiştirilebileceği
düşünülür. Ancak, ticari bir üretim yapılacağı zaman öteki
meyve türlerinde olduğu gibi, badem bahçelerinde de çeşitli
kültürel işlemlerin yapılması zorunludur. Dikilen fidanların
terbiye edilmesi (şekil budaması yapılması), toprak ve
yaprak analizlerine dayanarak besin elementlerinin
verilmesi, sulanması, budanması ile hastalık ve zararlılarla
savaşım programlarının yürütülmesi temel yetiştiricilik
uygulamalarıdır
Kaliteli çeşitlerden fidan dikerek bahçe
kurulması meyve yetiştiriciliğinin başlangıcıdır. Ancak,
sadece fidan dikmekle bahçeden para kazanılacağı
düşünülmemelidir. Önemli olan, fidan dikiminden sonra
bahçenin bakım işlerinin doğru bir şekilde yapılmasıdır. İyi
bir gelir elde etmek için ilerleyen yıllarda yukarıda
sayılan kültürel işlemlerin tümünün bilinçli bir şekilde
uygulanması gerekir.
Bahçe sahipleri bilimsel bir işkolu
haline gelmiş olan meyve yetiştiriciliği için gerekli olan
teknik bilgilere sahip olmalı, aksi halde teknik danışmanlık
hizmeti almalıdırlar. Ülkemizde ticari badem üretimi
hakkında yeterli deneyim olmadığı için meyve
yetiştiricisinin veya yatırımcının bademin yetiştiriciliği
ile ilgili bilgi eksikliklerini gidermesi çok önemlidir.
Bunun için meyvecilik kitapları okunmalı, ilgili dokümanlar
incelenmeli, örnek bahçeler gezilmeli ve meyvecilik
uzmanlarının görüşlerine başvurulmalıdır.
|
|
|
|
Çiçek zınnı olarak adlandırılan bu zararlı bazı
yıllar badem çiçeklerinin dişi organlarını
yiyerek meyve tutumunun önemli oranda azalmasına
yol açar.
|
Çiçek zınnı ile mücadele için ağaçlar çiçek
açtığı zaman bahçeye içi su dolu kaplar konur.
Zararlı bu kaplara düşerek suda boğulur.
|
Badem bahçelerinde zararlılarla mücadele için
yeni teknikler vardır. Yukarıdaki şekilde badem
iç kurdunun çıkış tarihini saptamak için denenen
farklı renklerdeki yapışkan tuzaklar
görülmektedir. Bu yöntemlerle zararlılara karşı
daha az ilaç kullanarak daha etkin bir savaşım
yapılmaktadır.
|
Uğur böcekleri bademdeki yaprak bitlerinin doğal
düşmanıdır. Badem bahçelerinde ilaçlama yaparken
uğur böceklerine zarar vermeyecek bir ilaçlama
programı uygulamaya dikkat etmek gerekir. Bu
sevimli böcekler bazı yıllar yaprak bitlerinin
büyük bir bölümünü kimyasal ilaç kullanmaya
gerek kalmayacak şekilde yok edebilir. Tarımsal
ilaçlar mutlaka üzerindeki talimatlara göre ve
çevreye zarar vermeyecek şekilde
kullanılmalıdır.
|
|
BAŞA DÖN
6. TOPRAK HAZIRLIĞI, FİDAN TEMİNİ VE BAHÇE TESİSİ
|
Meyve bahçesi tesisi uzun vadeli bir yatırım olduğu için
başlangıçta yapılacak bir hatanın daha sonradan giderilmesi
oldukça güç, pahalı ve hatta bazen de olanaksız olabilir. Bu
yüzden bahçe kurmak için acele davranılmamalıdır.
Ülkemizde meyve bahçesi tesisine çoğu zaman sonbahar veya
kış aylarında aniden karar verilir ve hemen fidan aranmaya
başlanır. Ancak, bu takdirde istenilen çeşitlerden kaliteli
fidanların temini için gerçekten çok geç kalınmış olunur.
Üstelik yeterli arazi etüdü ile toprak hazırlığı yapılmadan
bahçe kurulduğu zaman gerek fidanların tutma başarısı
gerekse meyve verimi ile ilgili ciddi sorunlar ortaya
çıkabilir.
Bahçe kurmak için seçilen arazi bir yıl önceden
meyvecilik tekniği açısından iyice incelenmelidir. Fidan
siparişleri de bahçe tesisinden en az bir yıl önce
yapılmalıdır;.böylece istenilen çeşitlerden birinci kalite
fidanlar temin edilebilir. Fidan dikilecek arazide dikim
mevsiminden önceki yaz sonuna kadar gerekli ön uygulamalar,
drenaj ve toprak hazırlığı gibi işlemler tamamlanmalıdır.
Sonbaharda havalar henüz iyi iken, yağışlar başlamadan önce
mevcut dikim planına göre fidan çukurları açılmalı ve daha
sonra fidanlar getirildiği zaman hemen dikilmelidir.
Badem fidanı saçak kökü çok az olan kaba bir kök
sistemine sahiptir. Bu nedenle, özellikle fidanlıktaki
yerinden söküldükten sonra satılıncaya kadar uzun süre
beklemiş olan fidanların ve/veya ilkbaharda geç dikilen
fidanların arazideki tutma başarısı son derece düşük
olabilir. Bu yüzden fidanlar mümkünse söküldükten sonra
fazla bekletilmeden, hava ve toprak koşulları uygun
olduğunda hemen dikilmelidir. Badem fidanları geç
sonbahar-erken kış döneminde dikilirse, ilkbaharda yapılan
dikimlere göre hem arazide tutuma başarısı hem de ilk
yıllardaki büyümesi açısından daha iyi sonuç verir.
Dikimden önce fidanların kök kanserine (Agrobacterium
tumefaciens) karşı koruyucu bir önlem olarak ülkemizde
de piyasaya sürülen “Nogall” gibi bazı biyolojik
bakterisitlerle muamele edilmesi yararlı olacaktır. Dikilen
fidanlara mutlaka can suyu verilmeli ve ilkbaharda
uyanmadan önce ilk şekil terbiyesi yapılmalıdır.
|
Tekniğine uygun olarak kurulmuş olan bu genç
badem bahçesi, yer altına döşenmiş olan özel
borularla sulanmaktadır. Böylece, sulama
suyundan büyük ölçüde tasarruf edilmekte ve
toprak işleme daha kolay bir şekilde
yapılmaktadır. Böyle modern badem bahçelerinin
sayısının artmasıyla ülkemiz badem dış satımı
yapabilir duruma gelecektir.
|
BAŞA DÖN |
|
Hasat edilen bir badem meyvesinin dış
kısmında (1) yeşil kabuk, bunun altında (2) sert kabuklu
meyve, ve sert kabuklu meyvenin içinde de (3) yenilen iç
badem bulunmaktadır.
Ülkemizdeki meyve yetiştiricileri
genellikle bahçeleri veya çeşitleri karşılaştırmak için
"ağaç başına" elde edilen verimi dikkate alırlar. Ancak bu
takdirde, mevcut badem bahçelerinden elde edilen verimin
yeşil kabuklu mu veya sert kabuklu mu ya da iç badem mi
olduğu açık bir şekilde anlaşılamaz. Bu durum bir dekar
bahçeden alınan meyve miktarı konusunda karışıklık yaratır.
Modern badem tarımı yapan öteki ülkelerde ise çoğunlukla,
"birim alandan" (bir dekardan veya bir hektardan) elde
edilen iç badem miktarı verim kriteri olarak
kullanılmaktadır. Çünkü, aslında tüketilen ve satış
değeri yüksek olan ürün, bademin yenilen iç kısmıdır.
Bademin sert kabuklu olarak pazarlanması giderek
azalmaktadır.
Verim çağındaki sulanan bahçelerde bir
dekardan çeşitlere bağlı olarak 2000 - 3000 kg arasında
yeşil kabuklu yaş badem elde edilir. Bir dekardan elde
edilecek iç badem miktarı ise, bu yeşil kabuklu
badem ürününün % 6.6 -9.0’u kadardır. Halen dünya badem
pazarına hakim olan Kaliforniya’da (ABD) sulanan bahçelerde
bir dekardan 200 kg dolayında iç badem
alınmaktadır. Ülkemizde çok az sayıda
bulunan modern badem bahçelerinde de bu verime
ulaşılmaktadır. Bazı kaynaklar dekara 300 kg iç badem
verimi alınabildiğini bildirmekteyse de, ülkemizdeki mevcut
yetiştirme tekniği ile şimdilik bu verim düzeyi ulaşılması
güç bir hedef gibi görülmektedir. Bu nedenle ekonomik
analizler yapılırken ağaçlar büyüdüğünde en iyi koşullarda
bir dekardan en fazla 200 kg dolayında iç badem
alınabileceğini hesaplamak daha gerçekçi olur.
Bademlerde iç randımanı, sert kabuklu
meyveden elde edilen iç badem miktarını ifade eder
[iç badem randımanı = [100 x iç badem ağırlığı (g) / sert
kabuklu meyve ağırlığı (g)]. Badem çeşitlerinin iç
badem randımanı, sert kabuk kalınlığına bağlı olarak değişir
Sert kabuğu çok ince olan Nonpareil çeşidinde iç badem
randımanı % 60-70 arasında iken, sert kabuğu orta kalın olan
Ferragnes çeşidinde % 40 kadardır. Bu durumda, iç randımanı
yüksek olan badem çeşitlerinin dekara iç badem veriminin
daha fazla olacağı düşünülebilir. Ancak, iç badem randımanı
daha düşük olan kabuğu orta kalın bademlerin ağaçları (Ferragnes
gibi çeşitler) ince kabuklu çeşitlerin ağaçlarına göre daha
verimlidir. Bu durum, bir dekardan elde edilen iç badem
veriminin, yetiştirilen çeşitlerin “randıman ve verim”
ilişkisine bağlı olarak dengelendiğini gösterir. Yani,
randımanı farklı olan çeşitlerler kurulan değişik badem
bahçelerinde dekara iç badem verimi aşağı yukarı aynı olup,
180-200 kg arasında değişir. Sulanmayan bahçelerde ise
dekardan en fazla 60-70 kg dolayında iç badem alınabilir.
Sulanan bahçelerdeki verimin sulanmayanlara göre en az iki,
üç kat fazla olmasının yanı sıra, iç bademler de daha iri ve
gösterişli olmaktadır.
'Nonpareil' gibi ince kabuklu badem
çeşitleriyle kurulan bahçelerde kuşlar meyve kabuğunu
kolayca delerek içini yiyebilir. Ayrıca, bunlarda sert
kabuğu oluşturan iki parçanın bağlantı yeri yeterince sağlam
olmadığından çoğu zaman iç bademler sert kabuk tarafından
çepeçevre örtülmez. Bu yüzden bunların adi koşullarda
kabuklu olarak saklanması sırasında bile iç bademlerinde
böcek ve hastalık zararı görülebilir. Bununla birlikte ince
kabuklu bademler elle kırılabildiğinden ülkemizde kabuklu
olarak sevilerek tüketilmektedir.
|
|
|
Bazı yıllar çevrede yiyecek bulamayan kuşlar
ağaçlardaki bademleri delerek içlerini
yemektedir. Sert kabuğu ince olan çeşitlerde
kuş zararına daha çok rastlanır (soldaki resim)
ve bunlarda iç kurtlarının zararı da daha fazla
olabilir (ortadaki resim). İnce kabuklu
bademleri depoda saklamak için zararlılara karşı
fümigasyon yapmak gerekir. Aksi halde iç
bademler pazarlanamaz hale gelebilir (sağdaki
resim) Buna karşın kabuğu sert olan bademler adi
depolarda uzun süre zarar görmeden saklanabilir.
Bu yüzden iç randımanı % 40 dolayında olan sert
kabuklu bademleri yetiştirmek ülkemiz koşulları
için daha avantajlı olabilir.
|
BAŞA
DÖN |
8.HASAT, KAVLATMA VE SERT KABUK KIRMA İŞLEMLERİNDE
MEKANİZASYON
|
Badem yetiştiriciliğinde özelikle hasat
sonrası işlemler önemli ölçüde işçilik gerektirir.
Meyvelerin toplanması, yeşil kabukların ayrılması
(kavlatma) ve sert kabuğun kırılarak yenilebilir iç bademin
çıkarılması çok uğraştırıcıdır. Bu işlemler küçük badem
bahçelerinde aile işgücü yardımıyla yapılabilirse de, 100 -
1000 dekar gibi ticari büyüklükteki bahçelerde
mekanizasyondan yararlanmak gerekir. Sadece 10 dekarlık bir
bahçeden toplanacak meyve sayısının yetiştirilen çeşitlere
göre 1.250.000 - 2.500.000 adet arasında olduğu dikkate
alınırsa, daha büyük ölçekli bahçelerde meyve hasadının,
kavlatmanın ve sonunda iç badem çıkarılması gibi işlerin
kiralık işgücü ile ekonomik bir şekilde yapılamayacağı
kolayca anlaşılabilir.
Ülkemizde bademin sert kabuklu olarak
(yenilen iç badem çıkarılmadan) pazarlanması çoğu kez ürünün
gerçek piyasa değerinin oluşmamasına yol açmaktadır. Bu
yüzden en iyisi, ticari bahçe sahibinin iç bademi kendisinin
elde etmesi ve bu ürünü kendi markasıyla
iç ve dış pazarlara rekabete açık fiyatlarla satışa
sunmasıdır. İç bademi ekonomik bir şekilde üretebilmek için
mekanizasyon mutlaka dikkate alınmalıdır.
Modern anlamda badem tarımına yeni
yöneldiğimiz için hasat, kavlatma ve kırma için dünyada
kullanılan modern ekipmanlar henüz ülkemizde mevcut
değildir. Bu ekipmanlar yurt dışında on binlerce dolar
değerindedir. Çeşitli girişimciler ülkemiz koşullarına uygun
ekipmanların teminine ve yerli üretim için ucuza mal
edilecek şekilde tasarımına çaba harcamaktadır.
Yurt dışından zeytin hasadı için ithal
edilmiş olan akülü hasat makinaları ile badem hasadı da
yapılabilmektedir. Bu makinalar fiyat ve işlev açısından
çok uygun gözükmektedir. Küçük ve orta ölçekli bahçelerde
yeterli sayıdaki hasat makinası ile meyveler çok daha çabuk
ve ekonomik bir şekilde hasat edilebilir. Büyük bahçeler
için daha komplike hasat ve toplama makinaları düşünülebilir
(ağaçları gövdeden ya da dallardan sallayarak meyveleri
düşüren ve vakumla toplayan hasat makinaları gibi).
|
|
|
Geleneksel olarak sırıklarla
yapılan badem hasadı çiçek tomurcuklarına
da zarar verdiğinden gelecek
yıl daha az ürün alınmasına yol açar.
|
Meyveler ağaçların
altına serilen branda, naylon vb. örtülere
düşürülür. Farklı badem çeşitlerinin olgunlaşma
zamanları da farklı olduğundan her çeşit için
uygun olan hasat tarihi doğru bir şekilde
saptanmalıdır. Geç yapılan hasatlarda iç badem
kalitesi düşer.
|
Toplanan meyveler
hemen kavlatma yerine taşınmalıdır.
Kavlatma gecikirse bademlerde kurtlanma
görülebilir.
|
|
|
|
El ile kumanda edilen
ve aküyle çalışan bu hasat
makinasının karbon-fiber alaşımlı
tarakları çiçek
gözlerine zarar vermeden meyveleri ağaçtan
düşürmektedir. Bu makinanın teleskopik uzatma
çubuğu sayesinde ağacın ulaşılması zor olan üst
kısımlarındaki meyveler de merdivene gerek
kalmaksızın kolayca hasat edilmektedir.
Bu makina ile bir kişi
bir saatte 5 adet büyük yetişkin badem
ağacının meyvesini
kolayca hasat edebilir.
|
Hasat
makinasının yakından görünümü.
Şekildeki hasat olgunluğuna
gelmemiş meyveler bile deneme amacıyla kolayca hasat
edilebilmiştir. |
|
|
Ticari bahçelerde,
hasat edilmiş olan meyvelerin
yeşil kabuğunun el ile
kavlatılması (soyulup çıkarılması)
fazla işçilik gerektirir.
Şanlıurfa’da bir badem üreticisi, deliklerini badem
meyvesine uygun olacak şekilde genişlettiği bir fındık patoz
makinasını başarılı bir şekilde badem kavlatmasına
uyarlamıştır. Bu üretici oldukça ucuza mal ettiği bu
kavlatma makinası ile bir uygulamada % 90 oranında
kavlatma yapabilmekte, iyi
kavlamayanları da tekrar makinadan
geçirerek % 100 kavlatma elde edebilmektedir.
|
|
Fındık kabuk
soyma makinası. Bu makina badem kavlatması için de
kullanılmaktadır. |
Fındık patoz makinasının
delikleri bademe uygun olarak genişletilmiştir.
|
|
Kavlatılmış bademler
sonbahar aylarında yığın yapmamak ve
zaman zaman karıştırmak koşuluyla açık havada kolayca
kurur. Eğer
çevrede başka ürünler için kullanılan
kurutma tesisleri varsa ve uygunsa
onlardan da yararlanarak sert
kabuklu bademleri hemen kurutmak olanaklı olabilir.
Kavlatılmış ve
kurutulmuş olan sert kabuklu
bademler depoda saklamaya çok uygundur. Sert kabuklu
meyveler adi depolarda kolaylıkla aylarca saklanabilir ve
istenilen fiyat yakalandığı zaman depodan çıkarılabilir.
Depodan çıkarılan sert kabuklu bademler kırılıp iç bademler
elde edilir. İç bademlerin sınıflandırılıp, kalitesine göre
ambalajlanarak satılması güvenilir ve istikrarlı bir
pazarlamaya yol açacaktır. İç bademi depoda saklamak
olanaklı ise de, bunun için daha masraflı olan bazı
koşulları sağlamak gereklidir.
Sert kabuklu
meyveden iç bademin çıkarılması önemli
bir iştir. Bir girişimci yurt dışındakilere göre
daha düşük maliyetli
bir badem kırma
makinası geliştirmiştir.
Bu makina ile elde edilen iç bademler
elekten de geçirilmektedir.
Malatya’da da kayısı ve badem
çekirdeğini kıran makinalar bulunmaktadır.
İri ve gösterişli iç
bademler hem iç hem de dış piyasada daha yüksek fiyat
bulmaktadır. Özellikle, mekanizasyon
yoluyla el değmeden, sağlıklı koşullarda iç badem üreten
yetiştiricilerimiz öteki ülkelerdeki
badem yetiştiricileriyle ciddi bir şekilde rekabet etme
olanağı bulacaklardır. Bu amaçla
badem yetiştiricilerimiz ürettikleri
meyveleri sert kabuklu olarak değil, iç
badem olarak pazarlamaya
çalışmalıdır.
|
|
|
Badem kırma makinasının
görünümü. Makina
ile sert kabuklu meyveler hızlı bir şekilde
kırılıp iç bademler
çıkarılır.
Bahçe sahiplerinin kırma
makinası satın alabilmeleri için
kırılacak meyve miktarının
fazla olması gerekir. Belki, küçük
ve orta ölçekli badem üreticileri böyle
bir kırma makinasını
ortaklaşa satın alıp
kullanmayı düşünebilirler
|
iç bademler elekten geçirilip
sınıflandırılırsa, daha
istikrarlı bir pazarlama
olanağı doğacak ve üretici daha çok para
kazanacaktır. Rekabet edebilmek için pazara
kaliteli iç badem ürünü
sunmak gerekir .
|
İri ve gösterişli iç bademler her zaman daha
yüksek fiyatla satılır. Kaliteli badem üretimi
için iyi çeşitlerden fidan dikmek kadar, sulama
başta olmak üzere diğer kültürel uygulamalara da
büyük önemi vermek gerekir.
|
BAŞA DÖN |
|
Ülkemizde üretilen iç bademlerin
kalitesi düşük olduğundan yılda
2000 ton kadar iç badem ithal edilir duruma gelinmiştir.
İç pazarın iri ve tatlı bademe olan sürekli talebi
nedeniyle kaliteli iç bademlerin satış fiyatı çok
yüksektir. Türkiye'nin uygun ekolojilerinde
kurulacak olan modern bahçelerde
pazarın talep ettiği nitelikte badem üretilebilir.
Ülkemizde sevilerek tüketilen bir meyve
olan bademin beslenme ve sağlık yönünden önemi de
dünyada giderek daha iyi
anlaşılmaktadır. Dünyanın iç bademe olan
talebinin, uzakdoğu pazarının da
devreye girmesiyle, her yıl yaklaşık % 15 oranında artış
gösterdiği tahmin edilmektedir. Bu yüzden iç ve dış
pazarın isteklerine ve dünyada geçerli
rekabet koşullarına uygun iç badem üretimi iyi bir yatırım
gibi gözükmektedir. Ülkemizdeki meyve
yetiştiricilerinin modern badem
yetiştiriciliğine ilişkin bilgi ve
deneyimi yeterli değildir. Bu nedenle, ticari olarak
badem üretmek isteyenlerin uyanık
ve araştırıcı özellikte olması
gerekir. |
10. KAYNAKLAR
|
- Anonim, 2000. Kuru ve Sert
Kabuklu Meyveler Dış Pazar Araştırması. İhracatı
Geliştirme Etüd Merkezi, Ankara.
- Assaf, R., 2000. Increasing
yields and profitability of almond culture in Israel.
NUCIS Newsletter 9:13-15.
- Balcı, S., 2004. Sonbaharda
yapraktan bor uygulamasının farklı badem çeşitlerinin
meyve tutumu üzerine etkisi. Kahramanmaraş Sütçü İmam
Üniversitesi Fen Bil. Ens.
Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş.
- Çağlar, S., Kaşka, N. ve
Nikpeyma, Y., 2004. Kahramanmaraş’ta badem tarımının
geliştirilmesi üzerine araştırmalar, TÜBİTAK-TARP-2165
Sonuç Raporu.
- Çağlar, S., Kaşka, N., Yılmaz, K.U. and Balcı, S.,
2005. Adaptation of some foreign almond cultivars in the
ecological conditions of Kahramanmaras province in
Turkey. XIII GREMPA Meeting on Almonds and Pistachios.
Options Méditerranéennes, Serie A, Numéro 63, 107-111.
- Dokuzoğuz, M. ve Gülcan, R., 1976. Badem
Yetiştiriciliği ve Sorunları. TÜBİTAK Yayın No: 432,
TOAG Seri no: 90.
- Godini, A., 2002. Almond
fruitfulness and role of self-fertility. Acta Hort.
591:191-203.
- Güngör, M.K., Kaşka, N, Çağlar, S. ve Küden, A.,
1995. Badem yetiştiriciliğinde saçak köklü çöğür ve
fidan eldesi üzerinde araştırmalar. Türkiye II. Ulusal
Bahçe Bitkileri Kongresi Cilt 1 (Meyve) 384-388.
- Hendricks, L., 1999. California almonds: From import
to industry leaders. Western Fruit Grower 119, 11: 40.
- Kaşka, N. ve Özcan,Z., 2001. Şanlıurfa’da İspanyol
ve Fransız Kökenli badem çeşitlerinin vegetatif büyüme,
çiçeklenme ve meyve tutumlarının değerlendirilmesi. GAP
II.Tarım Kongresi, Cilt: 1, 15-17.
- Küden, A.B. ve Küden A., 2000. Badem
Yetiştiriciliği. TÜBİTAK - TARP yayınları, 18s.
- Micke, W.C., 1996. Almond
Production Manual. University of California, Division of
Agric. and Nat. Res., Publ. No.: 3364.
- Socias i Company, R., Espada, J.L.
ve Felipe A.J., 1994. The
effect of orchard design on almond fruit set.
HortTecnology 4(4):377-379.
|
BAŞA DÖN |